Akcja neounijna na terenach Południowego Podlasia w latach 1918-1939. Studium historyczno-teologiczne
Loading...
Date
2023-09-22
Authors
Journal Title
Journal ISSN
Volume Title
Publisher
Abstract
Po podziale Kościoła w 1054 r., Kościół rzymski prowadził działania misyjne wśród wiernych prawosławnych, których celem miało być włączenie ich w swe struktury eklezjalne. Pomocną w tych dążeniach była działalność niektórych zakonów i kolegiów wschodnich, zakładanych na kanonicznych terenach prawosławnych.
Rozprawa składa się z ośmiu rozdziałów, Wstępu, Zakończenia, Bibliografii oraz Wykazu skrótów. Nie ma możliwości przeanalizowania akcji neounijnej bez uprzedniego odniesienia do katolickich projektów unijnych, realizowanych w drugim tysiącleciu, czemu poświęcony został pierwszy rozdział niniejszej rozprawy. Przedstawienie akcji neounijnej wymaga również uwzględnienia zarówno kwestii teologicznych, jak i pastoralnych. Uwzględnienie tych dwóch wymiarów działań prozelitycznych podejmowanych przez Kościół rzymskokatolicki zostało zawarte już w samym tytule niniejszej rozprawy, a mianowicie "Akcja neounijna na terenach Południowego Podlasia w latach 1918-1939. Studium historyczno-teologiczne". Dysertacja została napisana w oparciu o analizę źródeł archiwalnych oraz publikacji dotyczących tematyki wyznaniowej w Polsce w okresie międzywojennym. Rozdział drugi dotyczy sytuacji prawno-organizacyjnej Kościołów i związków wyznaniowych w Polsce, w latach 1918-1939. 11 listopada 1918 r. Polska odzyskała niepodległość. Wydarzenie to zapoczątkowało nowy okres w dziejach całego kraju oraz w życiu Kościołów i wyznań religijnych. Wiele problemów społeczno-politycznych, gospodarczych i kulturalnych, wymagało rozwiązania. Jednym z najważniejszych problemów okresu międzywojennego był wielonarodowościowy charakter państwa. Ruchy prawicowe, nacjonalistyczne, narodowe próbowały za wszelką cenę nadać nowemu państwu narodowo-katolicki charakter. Propagowane były hasła, mówiące o tym, że Polak musi być katolikiem. Jednak pamiętać należy, że prawosławni, protestanci i żydzi stanowili znaczną część mieszkańców kraju i nie chcieli ustępować ze swych praw obywatelskich. Pilną koniecznością było nadanie nowemu państwu kształtu terytorialnego i ustrojowego. Należało również uregulować kwestie narodowościowe i wyznaniowe. W trzecim rozdziale rozprawy zostały przedstawione najważniejsze elementy strukturalne organizacji Kościoła prawosławnego w Polsce w okresie międzywojennym. Analiza tego zagadnienia jest konieczna, ponieważ obecność prawosławnych wiernych w II Rzeczypospolitej była przyczyną wielu napięć o charakterze religijnym i politycznym. Czwarty rozdział rozprawy dotyczy polityki i działań misyjnych Watykanu w odniesieniu do wiernych Kościoła prawosławnego. Została w nim przedstawiona charakterystyka dwóch papieży z okresu międzywojennego, a mianowicie: Benedykta XV oraz Piusa XI. Przeanalizowane również zostały działania podejmowane przez Papieską Komisję do spraw Kościoła Wschodniego. Bezpośrednim inspiratorem akcji neounijnej była Stolica Apostolska. Poszczególni papieże oraz struktury Kurii Rzymskiej mieli na celu podporządkowanie wiernych prawosławnych pod prymat Biskupa Rzymu. Dążenia unijne papieży Benedykta XV oraz Piusa XI, jak również Kongregacji Watykańskiej do Spraw Kościoła Wschodniego, stanowiły treść rozdziału piątego. Kolejne cztery rozdziały (5-8) dotyczą różnych aspektów akcji neounijnej. W rozdziale szóstym została podjęta refleksja nad sposobami przeprowadzenia akcji neounijnej po uzyskaniu przez bp. Henryka Przeździeckiego błogosławieństwa i pełnomocnictwa od papieża Piusa XI. Zostały tu przeanalizowane: metody działań unijnych, sposoby propagowania neounii oraz zasięg terytorialny akcji neounijnej. W ostatnim punkcie rozdziału szóstego zostało scharakteryzowane duchowieństwo neounickie. Rozdział siódmy dotyczy specyfiki obrządku neounickiego. Po przedstawieniu uwarunkowań dogmatycznych zmian obrzędowo-liturgicznych, został przeanalizowany liturgikon neounicki w świetle teologii chrześcijaństwa wschodniego. W ostatnim, ósmym rozdziale rozprawy zostały omówione dwa przykłady świadomego i konsekwentnego oporu wiernych prawosławnych wobec akcji neonijnej. Pierwszym z tych przykładów czynnego przeciwstawiania się działaniom neounijnym jest ukazanie postawy ks. Symeona Kamińskiego, który dawał przykład heroicznego trwania przy wierze prawosławnej. Drugi przykład to wgląd w aktywność duchownych i wiernych parafii prawosławnej w Kostomłotach, którzy opierali się próbom siłowego przeciągnięcia ich na neounię. Patrząc na wymiar społeczny oddziaływania neounii, jej wpływ na zantagonizowanie społeczeństwa II Rzeczypospolitej, zasadne jest zbadanie tego zjawiska w kontekście jego recepcji przez współczesne społeczeństwo polskie. Badanie takie wydaje się bardzo potrzebne w kontekście aktualnych i przyszłych relacji Polski z jej sąsiadem - Ukrainą oraz w odniesieniu do zmiany struktury narodowościowej w Państwie Polskim w wyniku migracji wojennej. Efektem takiej działalności poznawczej powinien być katalog mitów i prawd na temat neounii jako zjawiska historycznego i bieżącej pamięci o niej. Taka specyficzna „biała księga" natomiast mogłaby posłużyć jako kanwa do kreowania mądrej polityki społecznej.
After the division of the Church in 1054, the Roman Church carried out missionary activities among the Orthodox faithful, the aim of which was to include them in its ecclesial structures. Crucial in these aspirations was the activity of some eastern orders and institutions established in canonical Orthodox territories.
The dissertation consists of eight chapters, Introduction, Conclusion, Bibliography and List of abbreviations. It is impossible to analyze the neo-union action without first referring to Catholic union projects implemented in the second millennium, to which the first chapter of this dissertation is devoted.
Presentation of the action of the neo-union also requires consideration of both theological and pastoral issues. Taking into the account these two dimensions of proselytizing activities undertaken by the Roman Catholic Church has already been included in the very title of this dissertation, namely the "Neo-Union Action in the area of Southern Podlasie region in the years 1918-1939. Historical and theological study". The dissertation was written based on the analysis of archival sources and publications on religious matters in Poland in the interwar period. The second chapter deals with the legal and organizational situation of Churches and religious organizations in Poland in the years 1918-1939. On November 11, 1918, Poland regained its independence. This event marked the beginning of a new period in the history of the whole country and in the life of Churches and religious denominations. Many socio-political, economic and cultural problems required solving. One of the most important problems of the interwar period was the multinational nature of the state. Right-wing, nationalist and national movements tried at all costs to give the new state a national-Catholic character. Slogans were propagated saying that a Pole must be a Catholic. However, it should be remembered that the Orthodox, Protestant, and Jews constituted a significant part of the country's inhabitants and did not want to give up their civil rights. It was an urgent necessity to give the new state a territorial and political shape. It was also necessary to regulate national and religious issues. The third chapter of the dissertation presents the most important structural elements of the organization of the Orthodox Church in Poland in the interwar period. The analysis of this issue is necessary because the presence of Orthodox believers in the Second Polish Republic was the cause of many religious and political tensions in that period. The fourth chapter of the dissertation concerns the policy and missionary activities of the Vatican in relation to the faithful of the Orthodox Church. It presents the characteristics of two popes from the interwar period, namely: Benedict XV and Pius XI. The activities undertaken by the Pontifical Commission for the Eastern Church were also analyzed. The direct instigator of the neo-union action was the Holy See. Individual popes and structures of the Roman Curia aimed at subordinating the Orthodox faithful to the primacy of the Bishop of Rome. The union aspirations of Popes Benedict XV and Pius XI, as well as those of the Vatican Congregation for the Eastern Church, constituted the content of chapter five. The next four chapters (5-8) deal with various aspects of the neo-union action. The sixth chapter reflects on the ways of carrying out the neo-union activities after the bishop Henryk Przezdziecki obtained a blessing and direct control from Pope Pius XI. It analyzes the methods of union activities, ways of promoting neo-union and the territorial scope of the neo-union action. In the last point of chapter six, the activities by the Neo-Uniate clergy will be described. The seventh chapter deals with the specificity of the Neo-Uniate rite. After presenting the dogmatic conditions of ritual and liturgical changes, the neo-Uniate liturgy was analyzed in the light of the theology of Eastern Christianity. In the last, eighth, chapter of the dissertation, two examples of conscious and consistent resistance of Orthodox believers to the Neo-Union action were discussed. The first of these examples of active opposition to neo-union activities is the presentation of the attitude of Fr. Simeon Kaminski, who set an example of heroic adherence to the Orthodox faith. The second example is the insight into the activity of the clergy and faithful of the Orthodox parish in Kostomłoty, who resisted attempts to force them to the neo-union. Looking at the social dimension of the neo-union's brunt, its impact on antagonizing the society of the Second Polish Republic, it is reasonable to examine this phenomenon in the context of its reception by contemporary Polish society. Such a study seems very necessary in the context of Poland's current and future relations with its neighbor Ukraine, and in relation to the change in the nationality structure in the Polish State as a result of war migration in the third decade of the XXIst century. The result of such activity should be a catalog of myths and truths about the neo-union as a historical phenomenon and the current memory of it. Such a specific "white book" could serve as a basis for creating an informed social policy.
Description
Wydział Teologii, Instytut Nauk Teologicznych; promotor: prof. Krzysztof Leśniewski
Keywords
neounia, Kościół prawosławny, Polska, historia Kościoła, neo-union, Orthodox Church, Poland, Church history